ՄՇԱԿԱԲՈՒՅՍԵՐԻ ԿԼԻՄԱՅԱԽԵԼԱՄԻՏ ՄՈԴԵԼՆԵՐ

AGREEN նախագիծը «Մշակաբույսերի մոդելավորման» մեթոդը կիրառում է Սեւծովյան տարածաշրջանի կոնկրետ էկոլոգիական, ընկերային (սոցիալական) եւ տնտեսական պայմաններին հարմարեցված բնաշխարհիկ մշակաբույսերով փորձարկումներ կատարելու համար։ Այդ նպատակով նախագծի գործընկերներից 3-ը մշակել են մշակաբույսերի կլիմայախելամիտ 6 մոդել՝ տարբեր մշակաբույսերի համար, որոնք նախատեսված են Բուլղարիայում, Թուրքիայում եւ Վրաստանում փորձարկումների համար։ Փորձի նպատակն էր ֆերմերներին, մասնագետներին եւ այլ շահակիցների տրամադրել մշակաբույսերի կլիմայախելամիտ 6 մոդել՝ Սեւծովյան տարածաշրջանում կլիմայափոխությանը հարմարվելու հարցում բնաշխարհիկ բուսաձեւերի (սորտերի) վրա հիմնվելու հնարավորությունները ցուցադրելու եւ դրանով հանդերձ` ապրանքային արժեք ունեցող արտադրանք ապահովելու ու հարակայուն գյուղատնտեսությունը խթանելու նպատակով։

Ստորեւ ներկայացված են հետազոտության զեկույցները, որոնք կփորձարկվեն AGREEN նախագծի ներքո՝ գյուղատնտեսության արդյունավետությունը եւ արտադրողականությունը բարձրացնելու գործնական լուծումներ առաջարկելու նպատակով՝ միաժամանակ կրճատելով դրա բացասական ազդեցությունը շրջակա միջավայրի վրա։

Մշտապես փոփոխվող կլիմայի եւ տեղի օդերեւութաբանական կոնկրետ պայմաններում այնպիսի մշակաբույսի պատշաճ ընտրությունը, որը դիմացկունություն կդրսեւորի զանազան վայրերում՝ առանցքային կարեւորություն ունի օպտիմալ արտադրողականության եւ տնտեսական արդյունավետության համար։ Միեւնույն ժամանակ բնակչության անընդհատ աճը մեծացնում է բարձրորակ սննդամթերքի եւ կերի պաշարների պահանջարկը։

Այս առումով, բարձրարդյունավետ արտադրություն ապահովելու ուղիներից մեկը այնպիսի մշակաբույսեր աճեցնելն է, որոնք մի կողմից, որպես ռեսուրս, ունեն զանազան կիրառումներ, իսկ մյուս կողմից սթրեսային բազմաթիվ գործոնների նկատմամբ դիմացկուն են եւ էներգիայի, բույսերի պաշտպանության նյութերի եւ պարարտանյութերի համեմատաբար քիչ կարիք ունեն։ Այս պահանջները լիովին բավարարող նման բույսերից մեկը տրիտիկալեն է։

Տրիտիկալեն (ցորենաշորա) հացահատիկային առաջին մշակաբույսն է, որն ամբողջությամբ մարդու գործունեության արդյունքն է։ Թեպետ նախնական գաղափարը եղել է մշակել ցորենի եւ աշորայի հիբրիդ, մշակաբույսի զարգացման ժամանակակից փուլում տրիտիկալեն կարելի է նկարագրել որպես առանձին կենսաբանական տեսակ, որն ունի ծնողական ձեւերից ամբողջովին տարբերվող հատկանիշներ։ Տրիտիկալեի ժամանակակից հեքսապլոիդ բուսակները բնութագրվում են հատիկի բացառիկ բարձր արտադրողականությամբ, որը կարող է հասնել 1000 քառ․ մետրի հաշվարկով 1200 կգ-ի։ Այս թվերը էականորեն ավելի բարձր են, քան սովորական աշնանացան ցորենինը եւ մոտենում են եգիպտացորենից ստացված բերքի ցուցանիշներին։ Քանի որ այսպիսի բերքատվությունը ձեռք է բերվել զգալիորեն ավելի քիչ ներդրանքներով, քան ցորենի եւ եգիպտացորենի դեպքում, սա տրիտիկալեի, որպես մշակաբույսի, բարձր արտադրողականության ցուցիչ է։ Սակայն ներկայում տրիտիկալեի արտադրաությունը սահմանափակ է։ Այս մշակաբույսը ավանդական չէ ոչ առհասարակ Բուլղարիայում եւ ոչ էլ Դոբուջայի շրջանում՝ չնայած դրա օգտակար հատկություններին՝ որպես սննդամթերքի ու կերի։ Տրիտիկալեն շարունակում է ֆերմերներից ու հումք վերամշակողներից անտեսված մնալ, քանի որ սպառողների պահանջարկը ցածր է, իսկ որպես հացահատիկի աղբյուր շուկայահանումը թերզարգացած է։

Կուտատուկը (բամիան) առավել հինավուրց մշակովի բանջարաբույսերից է, որն աճեցվել է Եգիպտոսի տարածքում Ք․Ծ․ 2000 տարի առաջ։ Ենթադրաբար այս մշակաբույսը Բուլղարիայում ներդրվել է Փոքր Ասիայից, եւ դրա արտադրությունն այսօր ավանդական է երկրում, թեպետ այն բացառապես եւ միայն սահմանափակվում է մասնավոր բանջարանոցներով։ Շուկայի համար կուտատուկի մեծամասշտաբ արտադրությունը բավականին սահմանափակ է եւ կենտրոնացած է միայն հարավային շրջաններում։ Դոբրուջայի տարածքում կուտատուկի աճեցումը արդյունաբերական ծավալներով ավանդական ճյուղ չի համարվում։

Հիմնական պատճառներից մեկը ոռոգման համակարգի բացակայությունն է եւ համեմատաբար չոր կլիման՝ ի համեմատություն այլ շրջանների։ Միեւնույն ժամանակ, Հյուսիսային Բուլղարիայի պայմանների համար բնութագրական են ավելի ցածր ջերմաստիճանները, որոնք արձանագրվում են համեմատաբար ավելի ուշ գարնանը (մայիսի սկիզբ), որը նույնպես սահմանափակող գործոն է մշակաբույսի տարածման համար՝ ջերմաստիճանի հանդեպ բարձր պահանջների բերումով։

Այսուհանդերձ, կուտատուկը լայնորեն տարածված է տնամերձ հողամասերում ու բանջարանոցներում ամբողջ երկրում, ներառյալ Դոբրուջայի շրջանը՝ որպես երկրորդական նշանակության բանջարաբույս։ Սովորաբար աճեցվում է 10-ից մինչեւ 20 բույս, որը բավարար է մեկ տնային տնտեսության պահանջարկը բավարարելու համար։ Սակայն նկատվում է տնական պահածոներ պատրաստելու եւ ռեստորանների ու հասարակական սննդի ծառայությունների համար ոչ տեղական կուտատուկի օգտագործման միտում։ Սա այս մշակաբույսի տեղական շուկա զարգացնելու հնարավորություն է, պայմանով, որ այն հաջողությամբ կարելի է աճեցնել Դոբրուջայի տարածքի արդյունաբերական մասշտաբի դաշտերում։

Ջուրը, որը երկրագնդի շատ մեծ մաս է զբաղեցնում, անփոխարինելի կարեւորություն ունի կենդանի էակների համար։ Սակայն ջրային ռեսուրսների միայն մի փոքր մասն է օգտագործելի։ Ցավոք, մաքուր ջրի եղած սահմանափակ պաշարները օրեցօր պակասում են՝ բնակչության աճի, արագ ուրբանացման եւ կենսապայմանների բարելավման, պարարտանյութերի եւ պեստիցիդների գերօգտագործման վրա հիմնված գյուղատնտեսական գործելակերպերի, արդյունաբերական գործունեության եւ կլիմայի փոփոխության հետեւանքով։

Բնական ռեսուրսների պաշտպանության առումով պարտադիր է դարձել հողային եւ ջրային ռեսուրսների օպտիմալ օգտագործումը։ Կատարված ուսումնասիրություններից ակնկալվում է, որ հարդյունս գլոբալ տաքացման՝ ջերմաստիճանը կբարձրանա, տեղումները կնվազեն, ուստիեւ կնվազի գյուղատնտեսական արտադրանքը։ Որպես այս իրավիճակի արդյունք, հարակայուն արտադրություն ունենալու համար անհրաժեշտ է օպտիմալ կերպով օգտագործել առկա արտադրական շինությունները։

Ընկուզենու համաշխարհային արտադրությունը, 2018 թ․ տվյալներով, տարածված է 1,1 մլն հեկտարի վրա։ Այդ տարածքում արտադրվում է 3,6 մլն տոննա ընկույզ։ Թուրքիան, որ ունի խիստ բազմազան կլիմա եւ պտղաբուծության հարուստ մշակույթ, շատ կարեւոր տեղ է զբաղեցնում ընկույզի արտադրության, ինչպես եւ պտղատեսակների մեծ մասի արտադրության բնագավառում։

Այս ուսումնասիրության մեջ պլանավորված է անցկացնել ընկուզենու ոռոգման փորձեր՝ ջրային ռեսուրսների պաշտպանության եւ դրանց արդյունավետության բարձրացման նպատակով։

Գյուղատնտեսությունը այն ոլորտն է, որ ամենից շատն է ենթարկվել կլիմայի փոփոխության ազդեցությանը։ Ակնկալվում է, որ բույսերի արտադրության անկում է լինելու թե անձրեւաջրերով ոռոգվող եւ թե ոռոգելի գյուղատնտեսական հողատարածություններում։ Անհրաժեշտ է փոխել արտադրության եղանակը եւ կազմակերպել բնակչության աճի եւ կլիմայափոխության հետեւանով նվազող ջրային ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործման ավելի արտադրողական համակարգեր։ Մեր երկրի համար ռազմավարական նշանակություն ունեցող այնպիսի բույսերի բերքատվության՝ կլիմայի փոփոխությամբ պայմանավորված նվազումը, ինչպիսին է արեւածաղիկը, կարելի է հաղթահարել՝ երաշտադիմացկուն բուսաձեւերի աճեցման, հողի խոնավության պահպանման մեթոդների եւ ոռոգման աշխատանքների միջոցով։ Իրականացված ուսումնասիրություններում ակնկալվում է, որ գլոբալ տաքացման բերումով ջերմաստիճանը կբարձրանա , տեղումները կնվազեն, ուստիեւ կնվազի գյուղատնտեսական արտադրությունը։ Այս պարագայում, կարծում ենք, սա կունենա սահմանափակող ազդեցություն, մանավանդ՝ ամառային մթերքների արտադրության բնագավառում։ Կլիմայի փոփոխությունն իր հետ կբերի ոռոգման ջրի ներկայի պահանջարկի ավելացման։ Որպես այս իրավիճակի արդյունք, անհրաժեշտ է օպտիմալ կերպով օգտագործել եղած արտադրական միջոցները՝ հարակայուն արտադրություն ապահովելու նպատակով։

Արեւածաղիկը լավ հարմարվողականությամբ աչքի ընկնող դաշտային մշակաբույս է, կարելի է աճեցնել անձրեւջրերով ոռոգվող տարածքներում, իսկ ավելի բարձր բերքի եւ որակի կարելի է հասնել ոռոգելի պայմաններ ապահովելու դեպքում։ Թեպետ արեւածաղկի աճեցման պայմանները հարաբերականորեն շատ չեն, այն ամենանախընտրելի յուղատու բույսերից մեկն է՝ շնորհիվ յուղի բարձր պարունակության։ Առկա պահանջարկի համեմատ բավարար արտադրական ծավալներ ապահովելու անկարողությունը վկայությունն է այն բանի, որ արտադրության գործընթացում որոշ ներդրանքներ եւ տեխնոլոգիաներ համարժեք ձեւով չեն օգտագործվում։

Հայտնի է, որ ամռանը սակավ տեղումներ ունեցող շրջաններում արեւածաղկի բերքատվության մեծ աճ կարելի է ապահովել գիտակից ոռոգմամբ։ Այս հետազոտության մեջ նպատակ է դրվել մեր շրջանում լայնորեն աճող արեւածաղկի առավելագույն բերքատվության հասնել՝ ոռոգման ջրի նվազագույն քանակությամբ, բայց մենք կախված ենք արտերկրի աղբյուրներից, հատկապես՝ պայմանավորված յուղի անբավարար արտադրությամբ։

Կլիմայի փոփոխության ազդեցությունը մեծապես անդրադառնում են գյուղատնտեսական ոլորտի արտադրողականության վրա։ Այս առումով, ամենաշատը տուժում են կրպակատերերը։ Նրանք խոցելի են կլիմայափոխության ազդեցության նկատմամբ — բերքատվության անկումը սպառնում է նրանց կենսամակարդակին։ Հրատապ անհրաժեշտություն կա բացահայտելու այնպիսի մոտեցումներ, որոնք կուժեղացնեն զարգացման աշխատանքները եւ կբարելավեն ֆերմերների հարմարվողականության կարողականությունը։

Սինտրոպիկ գյուղատնտեսության առաջարկվող մոդելը թույլ է տալիս ֆերմերներին դիմակայել կլիմայափոխության հետեւանքներին եւ արտադրել ավելի շատ՝ սեփական ապահովության եւ լրացուցիչ եկամտի համար։ Սինտրոպիկ գյուղատնտեսությունը շվեյցարացի Էրնստ Գյոչի՝ Բրազիլիայում մշակած վերականգնվող գյուղատնտեսության տեսակ է։ Բնության բարդ համակարգը հասկանալու շնորհիվ, սինտրոպիկ գյուղատնտեությունը նմանակում է անտառների բնական վերականգնումը՝ մարդկանց հնարավորություն տալով ստեղծելու դինամիկ եւ տնտեսապես կենսունակ էկոհամակարգեր, որոնք վերականգնում են հողի դեգրադացված կենսաբազմազանությունը, միաժամանակ դրանք նաեւ ինտեգրելով արդյունավետ գյուղատնտեսական համակարգերի հետ։ Սա ագրոանտառաբուծական մոտեցում է, որը նախատեսված է անտառի նմանակման համար․ նախ, ինչպես անտառում, բույսերը խիտ են տեղակայվում՝ թե հորիզոնական եւ թե ուղղահայաց տարածությունն առավելագույնի հասցնելու համար, որը համակարգին թույլ է տալիս առավելագույնս կորզել արեւի էներգիան։

Սինտրոպիկ գյուղատնտեսությունը հնարավորություն է տալիս արտադրել պարենային եւ/կամ ապրանքային մշակաբույսեր, ուստի լավ մոդել է փոքր ֆերմերների համար։ Օրինակ, նրանք կարող են մրգեր աճեցնել որպես ապրանքային մշակաբույսեր, իսկ մրգատու ծառերի արանքում, պարենային անվտանգության նկատառումներով, աճեցնել կայուն բույսեր։ Բացի այդ, սինտրոպիկ երկրագործությունն օգնում է վերականգնել եւ վերածնունդ տալ հողին։ Սինտրոպիկ երկրագործության դրական արդյունքները հետեւյալներն են՝ առողջ հող, շահութաբեր բերք, ածխածնի կորզում, հողի արդյունավետ օգտագործում, բազմազան երկրագործություն, ռեսուրսների ավելացում, էկոհամակարգի վերածնունդ, արտաքին ներդրանքներից քիչ կախում (ներառյալ ոռոգումը) եւ ֆինանսական հատույցի աճ։

Կլիմայի փոփոխության ազդեցությունները՝ գլոբալ տաքացումը, տեղատարափ անձրեւների ինտենսիվ ժամանակահատվածները եւ չորային ժամանակահատվածների երկարումը, մեծապես անդրադառնում են գյուղատնտեսական ոլորտի արտադրողականության վրա։ Ֆերմերները եւ ֆերմերային համայնքներն ամբողջ աշխարհում հաճախակի կորուստներ են կրում կլիմայափոխությամբ պայմանավորված՝ փոփոխված օդերեւութաբանական պայմանների, ջրհեղեղների, երաշտի, ինչպես նաեւ մոլախոտերի ու վնասատուների բռնկումների պատճառով։ Ֆերմերները պետք է ընտրեն տեղական պայմաններին լավագույնս հարմարված եւ շրջակա միջավայրի կտրուկ փոփոխությունների նկատմամբ դիմացկուն բուսաձեւեր (սորտեր)։

Կլիմայի փոփոխության ազդեցությանը ենթարկված տարածքներում փոքր ֆերմերների համար կայուն բերքի եւ պարենային անվտանգության հարցում լուծում կարող է լինել օրգանական արտադրության համակարգի եւ ցորենի ավանդական տեսակների օգտագործման համատեղումը։ Մոդելը նախատեսում է կատարել ենթացանք՝ հայտնի հինավուրց մեթոդ, որով կարելի է ճնշել մոլախոտերը, կրճատել ջրի սպառումը եւ ավելացնել հողի ազոտը։

Այս մոդելի համաձայն, հացահատիկի, մասնավորապես՝ ավանդական ցորենի դաշտում պլանավորվում է կատարել երեքնուկի ենթացանք։ Այս մոդելի համար ընտրվել են աշնանացան փափուկ ցորենի բնաշխարհիկ «Ախալցիկիս ծիթելի (կարմիր) դոլի» բուսաձեւը եւ գարնանացան ցորենի բնաշխարհիկ «Դիկա» բուսաձեւը։ Ցորենի այս հինավուրց բուսաձեւերը հայտնի են իրենց սննդարար արժեքով, մեծապես հարմարված են տեղի հողերին եւ փոփոխվող եղանակային պայմաններին, դիմացկուն են վնասատուների եւ հիվանդությունների հանդեպ եւ կայուն բերք են ապահովում քիչ ներդրանքների պայմաններում, ուստի ունեն փոքր ֆերմերների պարենային անվտանգությանն էապես նպաստելու ներուժ։